Spis atrykułów Spis atrykułów

W październiku 1914 r. oddziały c.k. VII Korpusu polowej c.k. 2 Armii zabezpieczały linię Medzilaborce – Szczawne - Lisko (Lesko). Przez Szczawne prowadziła droga przemarszu wojsk austro-węgierskich, które po przejściu z terytorium węgierskiego, wkraczały na teren Galicji do walk z oddziałami rosyjskimi. W dniach 9-13 XI 1914 r. w Szczawnem, Kulasznem i Wysoczanach stacjonował c.k. 39 pułk piechoty z 17 Dywizji Piechoty. Podczas walk w 1914 r. naczelne dowództwa armii rosyjskiej i austro-węgierskiej doceniły rolę lotnictwa, jako głównego źródła informacji o siłach przeciwnika. W listopadzie 1914 r. w Szczawnem znajdowało się lotnisko polowe austro-węgierskiej Fliegerkompanie 3., której załogi pomimo złych warunków atmosferycznych, rozpoznawały rejon Karpat
14 XI 1914 r. rosyjska 48 Dywizja Piechoty, uderzywszy na Szczawne, napotkała na opór oddziałów c.k. VII Korpusu. Walki w rejonie Szczawnego i Komańczy z 17 XI spowodowały odwrót oddziałów austro-węgierskich w stronę głównego grzbietu karpackiego i ogarnęły rejon Komańczy i Łupkowa, pozostawiając Szczawne na tyłach linii frontu. Dowódca rosyjskiej polowej 8 Armii 1 XII 1914 r. rozkazał siłami XXIV Korpusu utrzymać rejon Szczawne - Baligród, gdzie zatrzymała się linia frontu. W dniach 25-26 XII po tzw. „bitwie bożonarodzeniowej”, c.k. Grupa gen. Josepha Rittera Krautwalda von Annau zmuszona została przejść do obrony na linii Baligród-Pasika na zachód od Komańczy.
Nadejście surowej zimy 1915 r. nie spowolniło tempa walk w dolinie Osławy, jak i na granicy Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Wg stanu z 19 I rosyjski VIII Korpus zajmował pozycje na linii Moszczaniec-Wisłok Wielki – Szczawne – Kulaszne – Bystre – Lesko - Bukowiec. 24 I rosyjska 15 Dywizja Piechoty VIII Korpusu stacjonująca w Szczawnem zaatakowana została przez oddziały austro-węgierskie wsparte silnym ogniem artylerii. Jednak, gdy 27 I c.k. Grupa gen. Josepha Rittera Krautwalda von Annau zaatakowała z zamiarem przebicia się w stronę oblężonej twierdzy Przemyśl, uderzenie to natrafiło na silnie umocnione rosyjskie pozycje w rejonie na południe od Szczawnego i Kamienia nad Rzepedzią. Kontruderzenie rosyjskiego VIII Korpusu zepchnęło szybko oddziały austro-węgierskie w rejon głównego grzbietu karpackiego i do wiosny 1915 r. Szczawne znalazło się znów na zapleczu linii frontu, stanowiąc dla oddziałów rosyjskich bazę zaopatrzeniową, jak i miejsce wypoczynku dla jednostek wycofywanych z pierwszej linii walk. 9 IV 1915 r. linia rozgraniczenia pomiędzy rosyjskimi polowymi 3 i 8 armiami biegła doliną Osławy od Szczawnego do Woli Michowej.
Gdy w dniach 2-6 V 1915 r. pod Gorlicami doszło do przerwania linii obrony rosyjskiego frontu, rozpoczął się odwrót carskiej armii na wschód z pogranicza Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Na terenie zdominowanym przez ludność łemkowską, oddziały armii carskiej otrzymywały przez okres stacjonowania spore wsparcie od ludności miejscowej, mającej podobną kulturę, religię i język. Wiosną 1915 r. zemściło się to na mieszkańcach wraz z powrotem w ten rejon oddziałów austro-węgierskich, które wobec posądzanej o zdradę ludności łemkowskiej, zastosowały brutalne represje „prawa wojny”. Wraz z odwrotem oddziałów rosyjskich, nastąpiła też ucieczka dużej liczby ludności łemkowskiej, która w obawie przed zemstą oddziałów austro-węgierskich, zdecydowała się na na tułaczy los.
Z chwilą przerwania rosyjskiej linii obrony przez atakujące polowe c.k. 2 i 3 Armie, 9 V 1915 r. c.k. 1 Dywizja Kawalerii w pościgu za wycofującym się rosyjskim VIII Korpusem wkroczyła z rejonu Wisłoka Wielkiego w dolinę Osławy, zaś c.k. XIX Korpus podążający za wycofującym się w kierunku na Zagórz rosyjskim VIII Korpusem, stoczył walki na wzgórzu Suliła na południowy wschód od Szczawnego. Wraz z wycofaniem się oddziałów rosyjskiej 8 Armii z tego rejonu, lina frontu przesunęła się w stronę Przemyśla.
4 XI 1918 r. grekokatoliccy duchowni, proboszczowie wsi: Wisłok Wielki, Pantelejmon Szpylka oraz Wisłok Dolny, Mychajło Tesla, wraz z nauczycielem z Hryciem Sudomyrem z Wisłoka Dolnego, powołali do życia łemkowską Republikę Komańczańską (Republikę Komaniecką, Republikę Wisłocką, Republikę Łemkowską), w skład której do końca roku weszło 35 wsi łemkowskich z terenu powiatu sanockiego, w tym opisywane miejscowości. Decyzją władz republiki, obawiających się zagrożenia ze strony transportów kolejowych Wojska Polskiego z Zagórza, pod Szczawnem rozkręcony został odcinek torów linii kolejowej, uniemożliwiając tym samym dotarcie do Komańczy i tunelu łupkowskiego polskim transportom wojskowym, jak i pociągom pancernym. W komunikacie prasowym Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 18 XII 1918 r. zapisano „Bandy ruskie, gromadzące się w Komańczy, przerwały pod Szczawnem tor kolejowy”.
W nocy 15 XII 1918 r. oddziały polskie zajęły posterunek żandarmerii i stację kolejową w Szczawnem, zaś o północy 16 XII oddziały milicji ukraińskiej zaatakowały Szczawne, po kilkugodzinnych walkach wypierając doliną Osławy oddział Wojska Polskiego. 23 I 1919 r. ekspedycja pacyfikacyjna Wojska Polskiego, siłami III Batalionu Strzelców Sanockich, opanowała Szczawne, zaś po trzech dniach walk z siłami lokalnej milicji zlikwidowała Republikę Komańczańską.
Z okresu walk na przełomie 1914/1915 r. w rejonie Szczawnego pozostało sporo żołnierskich mogił i trudnych do znalezienia w terenie żołnierskich cmentarzy. Najbardziej znany z nich usytuowany jest w Szczawnem za dzwonnicą cerkiewną. O inne miejsca pochówków dbają leśnicy, przewodnicy karpaccy, członkowie Stowarzyszenia Eksploracyjno-Historycznego „Galicja”, jak i turyści natrafiający w tym rejonie na wojenne ślady.
Warto, podróżując beskidzkim szlakiem Wielkiej Wojny, zatrzymać się przy symbolicznych  mogiłach z okresu „krwawej zimy” 1914/1915 r. i zapalić znicz, za dusze żołnierzy Wielkiej Wojny, którzy zginęli, zmarli bądź zamarzli w Bieszczadach podczas „Winterkrieg”.

Tekst: prof. nadzw. Andrzej Olejko