Spis atrykułów Spis atrykułów

Bieszczady w latach 1914-1915, w okresie Wielkiej Wojny były areną krwawych walk pomiędzy carską armią rosyjską i cesarsko-królewską (c.k.) armią austro-węgierską. Jesienią 1914 r. wraz z odwrotem pobitych w Galicji oddziałów austro-węgierskich, spychanych na  południe przez przeważające siły rosyjskiej polowych 3 i 8 Armii, działania wojenne wkroczyły w dolinę Sanu. Wiosną 1915 r. te okolice ponownie stały się areną najbardziej zaciętych starć.
Uderzenie rosyjskiej polowej 8 Armii liczącej w styczniu 1915 r. 321 tys. żołnierzy miało za zadanie wyprzeć oddziały austro-węgierskie za główny grzbiet karpacki. Jednak 24 I 1915 r. z rejonu Wołosatego zaatakowały oddziały c.k. V Korpusu przesuwając się doliną Sanu na odcinku od Smolnika do Soliny i wypierając rosyjskie jednostki II Korpusu Kawalerii. Atakujące oddziały zajęły lewy brzeg Sanu od Soliny po Smolnik, Chrewt i Paniszczów.
Gdy w Bieszczadach zaczęła się pierwsza bitwa zimowa, której celem było odblokowanie oblężonej Twierdzy Przemyśl, w nocy 26/27 I rosyjski II Korpus Kawalerii stoczył ciężkie walki na odcinku Skorodne – Lutowiska – Boberka, zaś 27 I na odcinku Czarna – Lutowiska - Łomna, gdzie jego przeciwnikiem były c.k. 37 Dywizja Piechoty Honwedów,  c.k. 33 Dywizja Piechoty c.k. V Korpusu i ściągnięta tu z frontu serbskiego c.k. 36 Dywizja Piechoty c.k. XIII Korpusu.
1 II na prawym brzegu Sanu wojska rosyjskie zaatakowały na linii Polana – Skorodne - Lutowiska oraz od Hoszowa w kierunku na Boberkę, a 2 II rosyjski II Korpus Kawalerii zajął Polanę, rejon Skorodnego, wzgórza na północny zachód od Lutowisk i północny skraj Krywki odpierając zaciekłe kontrataki oddziałów c.k. V Korpusu. 5 II rosyjski korpus przez cały dzień toczył ciężkie walki o pasmo Otrytu w rejonie Lutowisk, a rankiem 6 II zaatakował z sukcesem wzgórza pomiędzy Skorodnem a Lutowiskami, przełamując linię obrony c.k. V Korpusu. Tego dnia rosyjski II Korpus Kawalerii zajął Ostre, a 7 II Rosjanie opanowali północny skraj Lutowisk, odparłszy silne kontrataki wojsk austro-węgierskich. 8 II uderzenie rosyjskiego VII Korpusu w rejonie Rosochate – Lutowiska – Krywka, doprowadziło do przekroczenia w kilku miejscach grzbietu Otrytu w kierunku południowo zachodnim. 11 II rosyjski VII Korpus odrzucił miejscami za San oddziały austro-węgierskie, zajmując Smolnik i opanowując wzgórza na północny wschód od Dydiowej, 13 II przez San przeprawiono w rejonie Smolnika 13 pułk strzelecki, zaś reszta sił VII Korpusu zaprzestała przeprawy, gdyż rzeka zalała wszystkie brody.
Od 14 II rosyjski VII Korpus siłami 4 Brygady Strzeleckiej kontynuował natarcie na wzgórza na południe od Smolnika. 21 II rosyjski VII Korpus opanował przeprawy na Sanie w Zawadce (Dwerniczek), a 25 II 1915 r. rosyjska polowa 8.Armia w Beskidach Wschodnich zajmowała linię frontu biegnącą w tym rejonie przez Tworylne – Krywe - Smolnik nad Sanem i dalej w stronę Karpat Wschodnich.
Wraz z rozpoczęciem przez austro-węgierskie dowództwo drugiej bitwy zimowej, walki w rejonie Lutowisk weszły w kolejną fazę. 5 III rosyjska 60 Dywizja Piechoty, w nocnym natarciu na przeprawiające się na prawy brzeg Sanu oddziały c.k. V. Korpusu, odrzuciła je. Z kolei 8 III rosyjski VII Korpus zaatakował w rejonie Smolnika, Dźwiniacza Górnego, Tarnawy Niżnej i Wyżnej i Sokolik Górskich siłami 4 Brygady Strzeleckiej, wszędzie jednak został odparty z poważnymi stratami. 11 III spore straty podczas walk w rejonie Lutowisk poniosła c.k. 7 Dywizja Piechoty.
Gdy 20 III, atakiem polowej rosyjskiej 8 Armii, rozpoczęła się trzecia, marcowa bitwa zimowa w Bieszczadach, rosyjski VII Korpus siłami 4 Brygady Strzeleckiej i 65 Dywizji Piechoty zbliżył się do wzgórz na południowy wschód od Smolnika nad Sanem i na południe od Dydiowej, zaś nocą 21/22 III jednostki rosyjskiego XVII i VII Korpusu kontynuowały forsowanie Sanu, opanowując w walce umocnione wzgórza na lewym brzegu rzeki pod Tworylnem, Hulskiem, Chmielem i Smolnikiem. Na odcinku 65 Dywizji Piechoty między Smolnikiem a Tarnawą Niżną c.k. V Korpus silnie kontratakował, nie odnosząc jednak sukcesu. Również wieczorem 22 III oraz nocami 22/23 i 23/2 III oddziały austro-węgierskie kontratakowały w rejonie Smolnik – Dydiowa pozycje 60 Dywizji Piechoty oraz pozycje 4 Brygady Strzeleckiej na południowy wschód od Smolnika, ponosząc poważne straty i nie osiągając powodzenia.
Po upadku 23 III 1915 r. Twierdzy Przemyśl, rosyjskie dowództwo skierowało w głąb Bieszczadów dodatkowe siły. Już 24 III austro-węgierskie rozpoznanie lotnicze wykryło dużą kolumnę w marszu na odcinku Ustrzyki Dolne – Rabe - Lutowiska. Nocą 26/27 III na odcinku 4 Brygady Strzeleckiej z rosyjskiego VII Korpusu na południowy wschód od Smolnika oddziały austro-węgierskie z uporem atakowały, ale znów zostały odparte z dużymi stratami. 28 III i nocą 28/29 III walki na odcinku rosyjskiej 4 Brygady Strzeleckiej i 65 Dywizji Piechoty na południowy wschód od Smolnika oraz w rejonie Dydiowej i Tarnawy Niżnej nie słabły.
Gdy 1 IV rozpoczęła się tzw. bitwa wielkanocna, oddziały polowej rosyjskiej 8 Armii odnotowały w Bieszczadach sukcesy. Wzięci do niewoli koło Lutowisk jeńcy potwierdzili, że na wzgórzach na północ od Smereka, Berehów Górnych i Caryńskiego wprowadzono do walk c.k. 3 i 4 bośniacko-hercegowińskie pułki piechoty c.k. 62 Brygadę Piechoty, które poniosły w walkach poważne straty. 4 i 5 IV oddziały austro-węgierskie z rejonu Lutowisk rozpoczęły odwrót w kierunku głównego grzbietu karpackiego. Jednak gdy ostatnia ofensywa rosyjska w Bieszczadach w końcu kwietnia 1915 r. zakończyła się niepowodzeniem, inicjatywa na froncie przeszła w ręce austro-węgierskiego i niemieckiego dowództwa.
Po przełamaniu rosyjskiego frontu pod Gorlicami w dniach 2-6 V 1915 r. rozpoczął się odwrót carskiej armii również z Bieszczadów na wschód. W pościgu za nią c.k. V Korpus 11 V zajął bez walki grzbiet Otrytu, front zaś szybko przesuwał się na północ.
Działania wojenne w rejon Lutowisk wróciły na przełomie 1918/1919 r. kiedy to miasteczko stało się bazą tworzonej w tej części Bieszczadów Brygady Bojkowskiej Ukraińskiej Halickiej Armii. W drugiej połowie maja 1919 r. jej oddziały zagrożone odcięciem w Bieszczadach w wyniku ofensywy Wojska Polskiego, przekroczywszy granicę polsko-czechosłowacką dały się internować na terytorium I Republiki Czechosłowackiej.
Z okresu zimowych walk w 1915 r. w rejonie Lutowisk i Smolnika, pozostało sporo żołnierskich mogił walczących armii. Żołnierskie cmentarze znajdują się m.in. na Jasielniku koło Smolnika oraz na Otrycie. Dbają o nie leśnicy, przewodnicy karpaccy, członkowie Stowarzyszenia Eksploracyjno-Historycznego „Galicja”.
Warto zajechawszy szlakiem Wielkiej Wojny w rejon Lutowisk, zatrzymać się przy  mogiłach z „krwawej zimy” 1915 r. i leśnym zwyczajem złożyć tam gałązkę jedliny, za dusze zmarłych tu, zamarzniętych i poległych żołnierzy Wielkiej Wojny.

Tekst: dr hab. Andrzej Olejko, prof. PWSTE