Spis atrykułów Spis atrykułów

W latach 1914-1915, w okresie Wielkiej Wojny, tereny te były areną krwawych walk pomiędzy carską, armią rosyjską i cesarsko-królewską (c.k.), armią austro-węgierską.
Jesienią 1914 r., wraz z odwrotem pobitych w Galicji oddziałów polowych 2 i 3 Armii austro-węgierskich, spychanych w kierunku zachodnim i południowym przez przeważające siły rosyjskiej polowych 3 i 8 Armii Frontu Południowo-Zachodniego, działania wojenne wkroczyły z kierunku Przemyśla i Dobromila do tej części regionu. Atakujące oddziały armii carskiej przebijając się w stronę Sanoka i granicy pomiędzy Galicją, a terenami węgierskimi, zaatakowały m.in. przez położoną pomiędzy Pogórzem Przemyskim a Górami Słonnymi, Tyrawę Wołoską. Prowadziła tędy główna droga w kierunku Sanoka, Beskidu Niskiego i Bieszczadów.
Droga łącząca zbudowaną w XIX wieku na terenie monarchii austro-węgierskiej, w tzw. Bramie Węgier, Twierdzę Przemyśl z Sanokiem, była główną trasą zaopatrzeniową, a zarazem, w chwili odcięcia twierdzy przez oddziały rosyjskie, głównym traktem, którym mogła dotrzeć do niej odsiecz. Twierdza Przemyśl podczas Wielkiej Wojny, w okresie pierwszego jej oblężenia (17 IX-10 X 1914 r.) zabezpieczała odwrót polowej c.k. 3 Armii na południowy zachód i południe, zaś podczas drugiego jej oblężenia (5 XI 1914-23 III 1915 r.), zasłynęła jako najmocniejsza twierdza austro-węgierskiej monarchii, pełniąc rolę „kolca” na tyłach nacierających rosyjskich polowych armii Frontu Południowo-Zachodniego. Jesienią 1914 r. przez Tyrawę Wołoską prowadziła zarówno trasa odwrotu oddziałów polowej c.k. 3 Armii, jak i pościgu za nią oddziałów carskiej armii, która 17 IX 1914 r. po raz pierwszy obległa nadsańską twierdzę.
25 IX 1914 r. kawaleryjskim rajdem spod Dobromila w stronę Sanoka wyruszyła rosyjska 10 Dywizja Kawalerii, której celem było zajęcie Sanoka i tym samym odizolowanie Twierdzy Przemyśl od zaplecza na kierunku bieszczadzkim. Tego dnia doszło do starcia rosyjskiej kawalerii z oddziałami austro-węgierskimi w Trzciańcu, na trasie prowadzącej przez rejon Tyrawy Wołoskiej w stronę Sanoka, zaś 26 IX 1914 r. idący w awangardzie dywizji 10 ingermanlandzki pułk huzarów dotarł do linii Sanu w Sanoku. Dywizja osiągnęła rejon Rymanowa, skąd po kontrofensywie polowych c.k. 2 i 3 Armii dnia 4 X 1914 r., zmuszona była już nazajutrz, pod naciskiem c.k. VII Korpusu, rozpocząć odwrót w stronę Sanoka, gdzie ponownie znalazła się 7 X. Tego dnia większość sił polowej c.k. 2 Armii dotarła bez walki do rejonu Olszanica - Tyrawa Wołoska, zaś po walkach z 8 X, stoczonych w Sanoku, na skutek nacisku c.k. VII i XII Korpusu, rosyjska 10 Dywizja Kawalerii przez Tyrawę Wołoską atakowana przez c.k. XII Korpus wyruszyła w stronę Birczy. Tego dnia  c.k. XII korpusowi nie udało się osiągnąć Tyrawy Wołoskiej, gdyż jego awangarda dotarła tylko do Załuża. 9 X rosyjska 10 Dywizja Kawalerii trasą przez Tyrawę Wołoską dotarła w rejon Twierdzy Przemyśl, gdzie 10 X 1914 r. tą samą trasą dotarły czołówki armii austro-węgierskiej odblokowując ją. Tym samym zakończyło się jej pierwsze oblężenie.  
Wraz z listopadowym odwrotem armii austro-węgierskiej na południe, wywołanym kolejną ofensywą carskiej armii, w dniach 6-7 XI 1914 r. c.k. VII i XII Korpusy zmuszone zostały do wycofania się spod Twierdzy Przemyśl w kierunku na Tyrawę Wołoską i Olszanicę. C.k. Grupa Fail-Greisler otrzymała rozkaz odwrotu trasą Dobromil – Wojtkowa – Kuźmina - Tyrawa Wołoska – Sanok - Rymanów­ – Daliowa - Przełęcz Dukielska.
Wraz z odwrotem polowej c.k. 3 Armii w kierunku głównego grzbietu karpackiego, rozpoczęło się drugie oblężenie Twierdzy Przemyśl, która znalazła się na głębokim zapleczu oddziałów Frontu Południowo-Zachodniego, zaś droga prowadząca przez Tyrawę Wołoską miała być podczas zimy 1914/1915 r. „drogą nadziei” dla oblężonych „przemyskich lwów”. Głównym celem austro-węgierskiego Naczelnego Dowództwa przez okres zimowy było przebicie się siłami polowych c.k. 2 i 3 Armii z Bieszczadów i Beskidu Niskiego do oblężonej nadsańskiej twierdzy, jednak próby te – dwie bitwy zimowe w Karpatach – nie powiodły się. Nad Górami Słonnymi w okresie obu oblężeń Twierdzy Przemyśl na przełomie 1914/1915 r., wiodła uruchomiona na trasie Kraków – Jasień - Twierdza Przemyśl, pierwsza na świecie regularna linia poczty lotniczej, którą obsługiwali lotnicy austro-węgierskiego lotnictwa.
Wiosną 1915 r. okolice Tyrawy Wołoskiej ponownie stały się terenem zaciekłych walk obu walczących armii. Gdy 23 III 1915 r. Twierdza Przemyśl skapitulowała, oblegająca ją polowa rosyjska 11 Armia została rozwiązana, zaś jej oddziały skierowane zostały przez Tyrawę Wołoską w rejon Bieszczadów. Tym sposobem 27 III sztab rosyjskiego XXIX Korpusu zakwaterował się w Birczy, 81 Dywizja Piechoty znalazła się w Załużu i Tyrawie Wołoskiej, zaś 82 Dywizja Piechoty w Dubiecku i Krzywczy.
Droga wiodąca przez Tyrawę Wołoską z Przemyśla przez Sanok w Bieszczady i w głąb Beskidu Niskiego, przez okres zimy 1914/1915 r. była główną trasą zaopatrzeniową rosyjskich jednostek polowej 8 Armii, które walczyły w Bieszczadach.
Z okresu walk w 1914 r. w rejonie Tyrawy Wołoskiej i Gór Słonnych pozostało sporo żołnierskich mogił obu walczących armii oraz zapomnianych i trudnych do znalezienia w terenie żołnierskich cmentarzy. O wojenne pobojowisko dbają samorządowcy, leśnicy, przewodnicy karpaccy, członkowie Stowarzyszenia Eksploracyjno-Historycznego „Galicja” jak i turyści natrafiający w tym rejonie na wojenne ślady.
Warto, zajechawszy beskidzkim szlakiem Wielkiej Wojny przez Tyrawę Wołoską w Góry Słonne, jak i wędrując turystycznymi szlakami przez ich okolice, zatrzymać się przy symbolicznych  mogiłach z 1914 r. i zapalić znicz, bądź leśnym zwyczajem złożyć tam gałązkę jedliny, za dusze zmarłych tu i poległych żołnierzy Wielkiej Wojny.

Tekst: prof. nazw. Andrzej Olejko