Spis atrykułów Spis atrykułów

Bieszczady w latach 1914-1915, w okresie Wielkiej Wojny, były terenem krwawych walk pomiędzy carską armią rosyjską i cesarsko-królewską (c.k.) armią austro-węgierską. Przez Bieszczady prowadził na południe „wojenny szlak” w stronę głównego pasma Karpat, jak i przełęczy, przez które wiodły drogi na terytorium Królestwa Węgier (obecnie Republika Słowacji). Jesienią 1914 r. wraz z odwrotem na południe oddziałów polowych 2 i 3 Armii austro-węgierskich, naciskanych z północy przez przeważające siły rosyjskiej polowej 8 Armii Frontu Południowo Zachodniego, działania wojenne wkroczyły z kierunku Sanoka i Leska do tej części Bieszczadów. Atakujące oddziały armii carskiej przebijały się przez góry w kilku kierunkach, przede wszystkim jednak przez rejon Baligrodu.
Przez miasto położone nad Hoczewką i jego okolicę prowadziła główna droga z Leska do Cisnej, która w 1914 r. stała się terenem zaciekłych walk obu walczących armii. Gdy na przełomie lata i jesieni 1914 r. rosyjska polowa 8 Armia opanowała rejon Sanoka i Krosna, jej celem stało się uderzenie na zachód i w kierunku południowym na Lesko i Cisną. W początkach października 1914 r. c.k. 32 Dywizja Piechoty z rejonu Baligrodu uderzyła 6 X w kierunku na Lesko, opanowując wzgórza na północnym brzegu Sanu, zaś c.k. 17 Dywizja Piechoty obsadziła Baligród.
Do listopada 1914 r. w rejonie miasta znajdowały się oddziały armii austro-węgierskiej. Sytuacja uległa zmianie, gdy 10 XI dowódca rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego rozkazał polowej 8 Armia zajęcie Baligrodu i podjęcie kroków w celu opanowania terenu dla przyszłych działań w kierunku na Cisną. 12 XI zadanie przebicia się w kierunku Cisnej i Przełęczy nad Roztokami (Przełęcz Ruska) otrzymała rosyjska 48 Dywizja Piechoty z XXIV Korpusu, która zaatakowała wzdłuż drogi do Baligrodu. Natrafiła jednak na silnie bronione przez oddziały austro-węgierskie pozycje na wzgórzach po obu stronach wsi Nowosiółki. O świcie 13 XI largo-kagulski 191 pułk piechoty, atakiem na bagnety, dokonał wyłomu we wrogich pozycjach pod Nowosiółkami, który następnie poszerzył rymnikski 192 pułk piechoty. Sukces ten zmusił do odwrotu c.k. 43 pułk piechoty c.k. 34 Dywizji Piechoty i części c.k. 103 Brygady Piechoty Landszturmu w stronę Zahoczewia.
14 XI ze względu na odwrót austro-węgierskich oddziałów, rosyjska 48 Dywizja Piechoty kontynuowała bez przeszkód marsz w stronę Baligrodu i o godz. 14. largo-kagulski 191 pułk piechoty wkroczył do „miasta Balów”, zajmując je bez walki.
Tego też dnia rosyjski VIII Korpus polowej 8 Armii, uderzywszy w stronę głównego grzbietu Karpat, napotkał na północ od Baligrodu na opór c.k. 17 i 20 Dywizji Piechoty. Po zajęciu miasta 15 XI dowódca polowej 8 Armii rozkazał dowódcy XXIV Korpusu odrzucić przeciwnika za główny grzbiet Karpat oraz opanować rejon Roztok Górnych wraz tamtejszą Przełęczą nad Roztokami. Tym samym rosyjska 48 Dywizja Piechoty otrzymała rozkaz kontynuowania uderzenia w kierunku Cisnej, po drodze stoczywszy zwycięski bój w Jabłonkach.
Largo-kagulski 191 pułk piechoty, pomimo ostrzelania jego straży przedniej pod Habkowcami, wyparł atakiem w stronę Cisnej na południe c.k. 39 pułk piechoty Honwedów, zajmując ją i biorąc do niewoli 25 jeńców. Rosyjska 48 Dywizja Piechoty, po dokonanym przełamaniu linii obrony oddziałów austro-węgierskich, po opanowaniu w walce Roztok Górnych, wkroczyła przez Przełęcz nad Roztokami na terytorium węgierskie (obecnie słowackie), lecz osaczona w rejonie Humennego ostatecznie zakończyła swój „rajd karpacki” powrotem na teren Bieszczadów przez rejon Osadné – Balnica - Wola Michowa.
W związku z tym, że za dywizją nie ruszyły dalsze siły carskiej armii, luka w pozycjach austro-węgierskiej armii w rejonie Baligrodu została zamknięta i linia ich obrony ukształtowała się na północ od miasta. Grudzień 1914 r. przyniósł wznowienie walk. 14 XII polowa c.k. 3 Armia, zaatakowawszy z rejonu Kulaszne-Baligród, za cel uderzenia miała opanowanie rejonu Lesko – Zagórz - Sanok, a następnie przebicie się do oblężonej przez oddziały carskiej armii Twierdzy Przemyśl. 23 XII przerzucony z terenów węgierskich przez Cisnę c.k. XVIII Korpus, wkroczył do „bitwy bożonarodzeniowej” stoczonej pod Baligrodem w dniach 25-26 XII. Wsparł on c.k. Grupę gen. Josepha Rittera Krautwalda von Annau. Siły te toczyły walki na linii Baligród - Pasika na zachód od Komańczy, zaś c.k. 8 Dywizja Kawalerii walczyła na północ od Baligrodu.
W związku z poniesioną w „bitwie bożonarodzeniowej” porażką, w walkach odwrotowych polowej c.k. 3 Armii w dniach 28-31 XII 1914 r. c.k. Grupa Lehmanna stoczyła ciężkie walki w rejonie Baligród - koryto Sanu, zaś w końcu 1914 r., w rejon Baligrodu nadciągnęły główne siły rosyjskiego VIII Korpusu polowej 8 Armii. Tym samym miasto znalazło się po raz kolejny w bezpośrednim zagrożeniu ze strony carskiej armii.
Z tamtego okresu jesiennych walk 1914 r., w rejonie Baligrodu pozostało wiele zapomnianych żołnierskich mogił, znajdujących się na szlaku uderzenia rosyjskiej 48 Dywizji Piechoty. Po walkach tych, jak i po zimowych starciach z 1915 r. pozostał cmentarz żołnierski w Baligrodzie, na którym spoczywają polegli, jak i zmarli z ran i chorób w tej części Bieszczadów żołnierze obu walczących armii.
Warto, jadąc przez Baligród bieszczadzkim szlakiem Wielkiej Wojny, po zwiedzeniu „miasta Balów”, zaglądnąć na tę żołnierską nekropolię i zapalić znicz, za dusze żołnierzy Wielkiej Wojny, którzy zginęli w Bieszczadach.

Tekst: prof. nadzw. Andrzej Olejko